Havacılıkta Balonculuk

Havadan hafif araç üretimi ile uğraşmakta olan insan aklı, Montgolfier kardeşlerin sıcak hava balonu ile hedeflerine ulaşmış, nihayet 6 Haziran 1783'te Joseph ve Etienne Montgolfier Kardeşler, çalışmalarının sonucunu halk önünde denemeye cesaret etmişlerdi. Fransa’nın Annonay şehrinde yapılan uçuş için 800m³ ‘lük bir balon hazırlanmıştı. Bu balon 1500m. yüksekliğe çıkarılmıştır. Alt yüzeyindeki kıvılcımlanma balonu tutuşturduğundan, 10 dk. sonra balon yanarak bir bağa düşmüştür.
İki buçuk ay sonra, 27 Ağustos’ta Paris’te fizik profesörü Jaques Charles ile fizik aletleri mühendisi Robert kardeşlerin yaptıkları Hidrojen balonu, uçuşunda çok yükseklere çıktı. Fakat gazın genleşmesi sonucu, balon yırtılarak düştü. Aynı yıl Eylül ayında yine bir Montgolfier balonu hazırlanarak beraberindeki kafese bir koyun, bir horoz ve bir ördek yerleştirilmişti. Bu balon 14m. çapında ve 2000m³ hacminde idi. Kralın armaları ile donatılan bu balon oldukça yükseklere çıkmış ve yırtılmıştı. Buna rağmen tatlı bir süzülüşle sorunsuz yere inmişti. Hayvanların sağlıklarında bir sorun olmaması dolayısıyla, yüksek irtifadaki havanın da solunabilir olduğu kanıtlanmıştı.

Ekim-Kasım 1783'te Pilatre de Rozier cesaret denemeleri yaparak her defasında uçtuğu irtifayı ve mesafeyi geliştirmiş, nihayet 21 Kasım 1783'te, Sen nehrini aşarak 1000m. yüksekliğe çıkmış, Paris üzerinde dolaştıktan sonra, hareket noktasından 16km. uzağa yavaşça inmeyi başarmıştı. Bu ilk hava seyahatiydi ve 23 dk. sürmüştü .

Pilatre’nin uçuşundan 10 gün sonra halkı bağışa çağıran Fizik Profesörü Charles, sarayın bahçesinden 200.000 Parislinin hayran bakışları arasında havalanır. Balon 600m. irtifada önce 8-9 fersah (36 km.) sonra iki fersah (8 km.)’lik iki seyrüsefer bacağında uçmayı başarır. Fizikçi Charles’ın kullandığı balonun donanımına bugün bile çok az şey eklenmiştir .
2 Mart 1783'te Paris’te ve 25-26 Eylül’de Nantes’ta, başarısız kabil-i sevk (güdümlü) balon uçuşları yapıldı.

İngiltere’de ilk balon uçuşu, bir Prusyalı tarafından 1783 sonunda Windsor’da, İtalya’da ise 25 Şubat 1784'te Milano yakınlarında başarılır. İspanya’da 4 Haziran 1784'te Aranjuez kentinde, Avusturya’da 7 Temmuz 1784'te Viyana’da, 19 Ocak 1784'te Güney Yarımkürede Madagaskar üzerinde ilk balon uçuşları gerçekleştirilmiştir. XXI . Louis, Çin İmparatoruna 12 küçük balon hediye etmiştir.
Almanya’da ilk balon uçuşu, 3 Ekim 1785'te Frankfurt’ta bulunan Blanchord tarafından yapılmıştı. Aynı Blanchord, 12 Haziran 1785'te Hollanda’da, 20 Kasım 1785'te Belçika’da, 3 Mayıs 1789'da İsviçre’de, 30 Mayıs 1789'da Polonya’da, 31 Ekim 1789'da Çekoslovakya’da ve 9 Ocak 1793'te Amerika’da uçuşlar gerçekleştirir .

Blanchord’un Polonya’daki uçuşuna Türk Elçisi İbrahim Paşa da katılmıştı. Böylelikle İbrahim Paşa balonla uçan ilk Türk oluyordu.

Bu arada Avrupa’da bu gelişmeler yaşanırken, iki yaşındaki balonculuğun henüz bebeklik evresinde İstanbul’da bu yönde meydana gelen gelişme, o dönem için Doğu bilginlerinin Batılı meslektaşlarından hiç de geri olmadıklarını göstermesi bakımından ilginçtir: 1785 tarihli İngiltere’de çıkan “Gentlemen Magazine” şöyle diyor; “Kimseden mâlî yardım almadan, bir İranlı fizikçi bir balon yaptı. İstanbul’da padişahın huzurunda; zengin ve zarif elbiseli sultan efendilerinin de şahit olduğu bir günde, gösteri şerefine mükemmel bir surette donatılan büyük avludan, iki de saray asilzâdesinin iştirakiyle uçulacaktı. Havalanmadan önce padişaha yaklaştılar. I. Abdülhamid her birine nefis birer kürk giydirdi. Bundan sonra derhal sepetlerine girip yükselmeye başladılar. Halkın hayret nazarları arasında hareket ettiler. Fakat 30 fersah ilerideki ahali inişe şahit oldukları zaman dehşete düştüler… Padişah balonun, Ayasofya Camiinde asılmasını bu hayırlı hadisenin hâtırasının ebedileştirilmesini ferman etti” . I. Abdülhamid (dönemi 1774-1789), balonculuğa izin verirken, Rusya’da Çariçe II. Katherina, memleketi dahilinde böyle bir tecrübenin yapılmasını men ediyordu . Bu olaylar, Osmanlı Devletinde ve dünyada, o döneme ilişkin, halkın ve idarenin bilim-teknik buluşlara bakışlarına dair, ip uçları vermektedir.
1825 yılında ‘Selim Ogat’ isimli bir Türk’ün, kendine ait, montgolfier tipi bir balonla İzmir’de yükselmeyi başardığı, Dolffus’un “Havacılık Tarihi”nde kayıtlıdır .

İtalyan baloncu Comachi, 8 Temmuz 1844'de İstanbul’dan kalkarak deniz üzerinden güzel bir uçuş yapar. Ertesi yıl Sultan Mecid döneminde, Sultan II. Mahmud Han’ın kızı Adile Sultan’ın düğünü dolayısıyla, 6 Haziran’da Haydarpaşa’dan havalanır, fakat dönemin gazetesi Ceride-i Havadis’e göre, alkolü fazla kaçıran baloncu, sarhoşluğun etkisi ile sızar ve fazla irtifa alarak Karadeniz’de kaybolur.
Amerika’da balonculuk, biraz geç de olsa, hızlı gelişir. 1835'te Philadelphia’da balonculuğa başlayan John Wise, 1 Temmuz 1859'da büyük bir balonla ortağı Gager, gazeteci Hyde ve Lamountain isimli 3 yardımcısı ile Saint Louis’ten seyahate çıkar. Bu seyahatte 20 saat 40 dk.da 1292 km. yol alır. “Amerikan Express”in posta çantasını taşıdıkları bu yolculuk, Amerika ve Dünya’da ilk resmî hava postasıdır.

İngiltere’de Glaisher isimli ünlü bir astronom, 5 Eylül 1862'de, 8838 m.ye çıkarak 30 yıllık bir rekor kıracaktır. Bu uçuşta astronom hipoksi (oksijen yetmezliği) nedeniyle bayılma tehlikesi geçirmiş, ellerini hareket ettiremediğinden supabı dişleriyle açarak balonu yere indirebilmiştir.

Kaynaklar:
Cemal ANADOL, Türk Havacılık Tarihi, (İstanbul, 1990), s.20.
Yavuz KANSU, Sermet ŞENSÖZ ve Yılmaz ÖZTUNA, Havacılık Tarihinde Türkler I. (Hava Kuvvetleri Basım ve Neşriyat Müdürlüğü, Etimesgut, 1971), s.50
Molly BURKETT, Gökyüzünün Öncüleri. Çev.: Önder Küçük. (Aklim Yayınevi, İstanbul, 2001) S.17